Szembek Marek h. własnego (przed 1712–1742), pułkownik wojska koronnego, królewski generał-adiutant, starosta brzeski kujawski.
Był synem Antoniego Felicjana (zob.) i Ewy Apolonii z Nielepców, bratankiem Franciszka Aleksandra (zob.) i Krzysztofa Antoniego (zob.) Szembeków. Miał braci: Józefa Piotra Eustachego (zob.), Franciszka Jakuba (zob.) i Michała Makarego (1716 – ok. 1760), star. boronieckiego, oraz siostry: Antoninę Magdalenę, żonę stolnika bracławskiego Stefana Pisarzowskiego, a następnie stolnika sieradzkiego Marcina Walewskiego, i Salomeę (zm. po 1765), zamężną za Józefem Dembińskim, star. wolbromskim, która po unieważnieniu małżeństwa wyszła powtórnie za mąż za Antoniego Józefa Ponińskiego (zob.).
S. odebrał staranne wykształcenie, zakończone nauką w cesarskiej Akad. Rycerskiej w Legnicy. Dzięki koneksjom rodzinnym rozpoczął służbę w wojsku kor. od wysokich stopni oficerskich, tzw. sztabsoficerskich. Przebieg jego pierwszego okresu służby nie jest całkiem jasny, ponieważ w wojsku kor. służył w tym czasie także Paweł Marek Szembek, major, a potem (do r. 1734) podpułkownik w regimencie pieszym hetmańskim, z którym S. może być mylony. Jako oficer sztabowy i dowódca kompanii służył S. w regimencie łanowym. Już w listopadzie 1726 planowano jego awans na podpułkownika, ostatecznie został awansowany 7 IX 1729, z rocznym wynagrodzeniem ok. 3900 zł. W rzeczywistości w l. 1730–1 pobrał S. z kasy regimentowej 9936 zł. Z regimentu odszedł na własną prośbę na przełomie lata i jesieni 1732, a przed 18 X t.r. awansował do stopnia pułkownika i otrzymał lepiej opłacane stanowisko królewskiego gen.-adiutanta.
W okresie bezkrólewia po śmierci Augusta II był S. zwolennikiem kandydatury saskiej. Na sejmie konwokacyjnym 1733 r. został wyznaczony na deputata z Małopolski do rewizji skarbu kor. Na elekcji t.r. podpisał 14 IX manifest przeciw wyborowi Stanisława Leszczyńskiego. Przystąpił do zawiązanej 5 X przez grupę elektorów królewicza Fryderyka Augusta konfederacji warszawskiej i został wyznaczony na jej konsyliarza z prow. małopolskiej z wynagrodzeniem 6 tys. zł. Wszedł też do deputacji do układania paktów konwentów Augusta III oraz delegacji, która miała przywitać nowego króla na granicy w Tarnowskich Górach. Dn. 6 I 1734 uczestniczył w ceremonii powitania i zaprzysiężenia przez Augusta III paktów konwentów. Wziął udział w uroczystościach koronacyjnych monarchy w Krakowie oraz sejmie koronacyjnym, na którym jako konsyliarz konfederacji, zgodnie z wcześniej przyjętymi ustaleniami, pełnił funkcję poselską z woj. krakowskiego. Uczestniczył następnie w radzie konfederacji, która odbyła się, gdy sejm rozszedł się z powodu zbyt małej ilości posłów. Był także na generalnej radzie konfederackiej 30 VII t.r. w Oliwie, na której opracowano plan uspokojenia sytuacji politycznej w Rzpltej. Mimo że był wysokiej rangi wojskowym, nie zaangażowano go do żadnej z zaplanowanych akcji militarnych; pozostawał w cywilnych strukturach konfederacji warszawskiej. W r. 1735 przebywał w Warszawie, gdzie uczestniczył w radach generalnych konfederacji: w styczniu i czerwcu oraz po niedoszłym sejmie pacyfikacyjnym od 9 XI t.r.; za prace te otrzymał 2 tys. zł.
August III nadał S-owi stanowisko pułkownika komendanta («szefa») regimentu dragońskiego królewicza w armii kor., wakujące po płk. Janie Baptyście de Freneuse, sympatyzującym z obozem stanisławowskim, który opuścił Rzpltą. Dn. 20 VI 1735 kancelaria królewska wydała patent (basztelung), lecz S. przejął komendę dopiero 21 XI t.r., gdy hetman w. kor. Józef Potocki wystawił niezbędny list uznający. S. zrezygnował wówczas z aktywnej działalności politycznej i poświęcił się służbie wojskowej. Możliwe, że jeszcze pod koniec r. 1735, a na pewno na początku r. 1736 dołączył do swego regimentu, który hetman Potocki przerzucił na Pokucie dla stłumienia rozruchów hajdamackich. Regiment S-a został rozlokowany w dobrach Zawałów w ziemi halickiej; od poł. kwietnia 1736 kwaterował S. w Tyśmienicy, a od maja t.r. w star. czortkowskim. Hetman zalecał S-owi troskę o stan także innych pododdziałów dragońskich stacjonujących w województwach południowo-wschodnich Korony. W czerwcu t.r. Potocki powierzył mu dowództwo nad nowo utworzonym zgrupowaniem dragońskim, które miało posiłkować operującą między Barem a Bracławiem partię podolską wojska kor., dowodzoną przez regimentarza, chorążego sanockiego Jana Bukowskiego. S. podlegał Bukowskiemu operacyjnie, natomiast w innych sprawach podporządkowany był komendantowi autoramentu cudzoziemskiego gen. Wilhelmowi Mierowi, przybyłemu w lipcu na Ukrainę. W Czortkowie borykał się S. z problemami zdrowotnymi i nie kwapił się ani z dołączeniem do obozu partii podolskiej, ani z przejściem pod komendę Miera, wobec którego zwlekał też z przysyłaniem okresowych raportów. Na zabiegi S-a o utrzymanie dotychczasowej niezależności (list z 18 VII 1736) hetman Potocki zareagował upomnieniem, by S. nie uzurpował sobie nieprzyznanej mu władzy, wykonywał wszystkie rozkazy i regularnie składał raporty; grożąc krokami dyscyplinarnymi, hetman już wtedy zamierzał odwołać go z dowództwa. Ostatecznie doszło do tego na początku września, gdy S. po przybyciu na Podole sam zdał komendę i odjechał «dla swoich interesów». W l.n. jedynie administrował regimentem, pozostawiając dowodzenie oficerom sztabowym, przede wszystkim płk. Gabrielowi Steffensowi. Do przełomu l. 1739 i 1740 regiment kwaterował w województwach południowo-wschodnich, przede wszystkim w pow. trembowelskim, natomiast sztab i część żołnierzy w star. grudziądzkim w Prusach Królewskich. W maju 1742 Potocki nakazał S-owi przejście z regimentem do star. sądeckiego w celu zabezpieczenia granicy południowej. Informacja Stanisława Kossakowskiego o awansie S-a do stopnia gen.-majora nie wydaje się prawdziwa.
Po ojcu odziedziczył S. wsie Minoga, Nowawieś, Skałka i Przybysławice w woj. krakowskim (podział dóbr z braćmi nastąpił 11 IV 1739). Brat Franciszek Jakub scedował mu 14 VII 1736 star. brzeskie kujawskie. Stanowisko pułkownika komendanta regimentu dragońskiego królewicza przynosiło S-owi rocznie ok. 15 500 zł. Nie później niż od przełomu l. 1741 i 1742 poważnie chorował, zmarł najpóźniej w październiku 1742.
W małżeństwie z Jadwigą z Rudnickich (ok. 1710 – po 1765), która po śmierci męża wyszła powtórnie za mąż za Kazimierza Łubieńskiego, miał S. troje dzieci: syna Izydora, szambelana królewskiego w r. 1762, zapewne generała wojska kor., oraz dwie córki: Paulinę (ur. między 1737 a 1740 – 20 I 1798 lub wcześniej), zamężną kolejno za Celestynem Łubieńskim, szambelanem królewskim, Janem Potockim, star. guzowskim, i Andrzejem Ogińskim (zob.), oraz Helenę, o której brak bliższych informacji. Wdowa w imieniu swoim i córek procesowała się z dowództwem regimentu S-a o zaległą ratę żołdu; w maju 1743 tryb. skarbowy nakazał dowództwu rozliczyć się ze spadkobiercami S-a. Bratankiem S-a (synem Franciszka Jakuba) był Aleksander Józef Szembek (zob.).
Kossakowski, Monografie, III; Urzędnicy, VI/2; – Ciesielski T., Armia koronna w czasach Augusta III, W. 2009; Skibiński F., Europa i Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1913 I, II; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Vol. leg., VI 598, 646; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., Dz. VI nr 25 k. 804, Sigillata, nr 20 s. 274, nr 22 s. 65, nr 23 s. 46, nr 24 s. 82, nr 25 k. 161, nr 26 k. 19v, 160, Arch. Rodzinne Poniatowskich, nr 364; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Podhoreckie, t. 1 nr 89 oraz cz. wstępnie uporządkowana, Castr. Crac. Rel., t. 153 s. 89–93, t. 159 s. 456, t. 1036, 2187–2198; B. Czart.: rkp. 200 s. 211, rkp. 578 s. 421–33, 450, rkp. 590 s. 30, rkp. 601 s. 16–19, 46, rkp. 1098 s. 221–2, rkp. 3579 k. 325–30v, 335–49v, Muz. Narod. w Kr., nr 51 s. 110; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 310 s. 8; B. Ossol.: rkp. 302 s. 603, rkp. 308 k. 185v, rkp. 6611 s. 864–72; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 245 op. 1 nr 459 k. 1–2; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: F. 181 op. 2 nr 2768; Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu: Polen II, rkp. 10 (Berichte 1733 IX–XII) k. 78v, 272v, 286; Sächsisches Hauptstaatsarchiv w Dreźnie: sygn. Loc. 3639/10; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 8 nr 3790, 3791, 3799, 3804, 4001, 4055.
Tomasz Ciesielski